De Beurs van Berlage (1903)

De Beurs, Damrak 243,  wordt tegenwoordig in veel opzichten beschouwd als het begin van de moderne architectuur in Nederland, waarvan de Amsterdamse School de eerste grote stroming is. Het monumentale pand werd gebouwd in de periode 1898-1903 naar ontwerp van H.P. Berlage. De strakke bakstenen gevels, waarvan het karakter grotendeels wordt bepaald door het ritme van de vensterreeksen, worden nergens door vooruitspringende delen geleed. De tot verschillende hoogten opgetrokken en deels vlak en deels met een tentdak afgedekte torens en topgevels, geven de Beurs een gevarieerd en levendig silhouet. Zowel uit- als inwendig is grote nadruk gelegd op het eerlijk tonen van het bouwmateriaal en de constructie. Natuursteen met hier en daar gebeeldhouwde voorstellingen, is spaarzaam toegepast. In het interieur zijn de ijzeren kappen van de beurszalen in het zicht gelaten. Tijdgenoten en architectuurhistorici zagen vooral in de voorgevel met de toren aan het Beursplein overeenkomsten met de middeleeuwse stadhuizen van Toscane.

Boven de oorspronkelijke hoofdingang bevindt zich een reliëf van L. Zijl. Deze maakte ook het andere beeldhouwwerk, onder meer de drie hoekbeelden van Gijsbrecht van Amstel, Hugo de Groot en, hier op de hoek Damrak/Oudebrugsteeg, Jan Pietersz. Coen. Bij de keuze voor de uit te beelden onderwerpen van het decoratieprogramma werd Berlage geadviseerd door de dichter Albert Verwey, een van de voormannen van de vernieuwende literaire beweging van Tachtig. Verschillende kunstenaars vervaardigden de decoraties voor het interieur. Uit deze samenwerking tussen diverse kunstenaars en Berlage moest een ‘Gesamtkunstwerk’ voortkomen.

Het gebouw bood oorspronkelijk onderdak aan vier beurzen: de goederenbeurs met entrees aan het Beursplein en het Damrak, de kleine schippersbeurs met de ingang aan het Damrak en de graan- en effectenbeurs met entrees op de hoeken van de Oudebrugsteeg. De goederenbeurs, de grootste van de vier met afmetingen van 45,6 bij 22,8 meter, was ter hoogte van de brede entree aan het Damrak door een aantal openbare ruimten ten behoeve van de telefoon, telegraaf en postzaken gescheiden van de graan- en effectenbeurs. De goederenbeurs heeft een glazen zadeldak op ijzeren boogspanten; de wanden zijn op drie niveaus doorbroken waarbij de galerijen toegang geven tot de kantoren. De wijde bogen op de begane grond moesten overigens in 1909 in kleinere bogen worden onderverdeeld wegens optredende verzakkingen. Bij die gelegenheid werd ook de kap van trekstangen voorzien.

Na de verhuizing van de verschillende beurzen kreeg de voormalige goederenbeurs de nieuwe functie van tentoonstellingsruimte Beurs van Berlage. De voormalige graan- en effectenbeurs zijn in 1988 door architect P. Zaanen aangepast voor uitvoeringen van het Nederlands Philharmonisch Orkest en het Nederlands Kamerorkest.

Restauratie

De Beurs van Berlage werd recentelijk gerestaureerd. In 2001 kreeg de Beurs van Berlage een nieuwe fundering. De dragende functie van meer dan 4.000 houten palen werd overgenomen door 717 grout-injectiepalen. De nieuwe palen staan niet onder de bouwmuren maar zijn het fundament van een nieuwe constructieve keldervloer. Het funderingsherstel was nodig om het monument niet verder te laten verzakken en te behoeden voor verder verval en gevaarlijke interne scheurvorming. De nieuwe fundering diende gereed te zijn voordat de tunnel voor de Noord/Zuidlijn onder het Damrak langs de beurs werd geboord.

Van de gelegenheid werd gebruik gemaakt om de kelder te restaureren. In 2002 ging de geheel gerestaureerde Safe-Deposit open voor het publiek. De voormalige kluizen uit 1902, gebouwd door de firma Lips, werden verhuurd aan bedrijven en particulieren. Ze vormen een prachtig staaltje van industrieel vakmanschap met sierlijk gedecoreerde deuren. Heel bijzonder is een tweetal 'pantser - kluisdeuren' die elk 2000 kg wegen en de toegang vormen van de daarachter gelegen kluisruimten. De kluisruimten hebben een nieuwe functie als tentoonstellingsruimte gekregen.

Bron: bureau Monumenten & Archeologie, Amsterdam